Na Wschód – blog o Europie Środkowo-Wschodniej

W powszechnej świadomości Wielkie Księstwo Litewskie kojarzone jest z Litwą i litewskością. Okazuje się jednak, że historyczne WKL ma ze współczesną Litwą mniej wspólnego, niż wskazywałoby na to nazewnictwo. Ma za to sporo wspólnego z Białorusią, białoruską kulturą i językiem. Można wręcz posunąć się do twierdzenia, że Białoruś jest równoprawnym Litwie spadkobiercą dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Początki WKL giną w pomroce dziejów. Nie należy do łatwych odtworzenie procesu kształtowania się państwa… no właśnie litewskiego, ruskiego, białoruskiego? Pewne jest natomiast, że łączą się one z Nowogródkiem. Miasto leży na terenie współczesnej Białorusi i założone zostało przez jednego z kniaziów ruskich. Miało to miejsce podczas wyprawy na tereny słowiańskiego plemienia Krywiczów. Nie jest jasne w jaki sposób Nowogródek przeszedł w ręce kniaziów litewskich. Różne źródła wskazują na Ryngolda lub jednego z jego synów Erdziwiłła lub Mendoga jako zdobywcę miasta. Wcześniejszą siedzibę litewskich książąt był natomiast Kiernów, leżący w granicach współczesnej Litwy, 40 km od Wilna.

Oficjalna wersja historii mówi o Mendogu jako litewskim zdobywcy i kolonizatorze ziem ruskich, które tym samym stały się częścią (czy też właściwie trzonem) Wielkiego Księstwa. Istnieje jednak jeszcze, nie akceptowana powszechnie, wersja Mikoły Jermalovica. Ten białoruski historyk, wskazuje odwrotną stronę ekspansji. Mendog miał zostać wypędzony z ziem litewskich i znaleźć schronienie w Nowogródku. Następnie Księstwo Nowogródka prowadzone przez Mendoga miało podbić jego rodzinne ziemie litewskie. Według Jermalovica godło WLK, Pogoń, pochodzi od herbu Nowogródka.

Niezależnie od kierunku podboju faktem jest, że opisywane wydarzenia rozgrywały się na pograniczu ziem plemion bałtyckich i słowiańskich. Ziemie słowiańskie (ruskie, czyli współcześnie białoruskie) stanowiły lwią część terenów Wielkiego Księstwa. W XIV wieku ziemie etnicznie ruskie stanowiły 90% powierzchni WKL, natomiast ludność je zamieszkująca w około 75% była pochodzenia ruskiego. Dobrze ilustruje to mapka pokazująca terytorium współczesnej Białorusi i Wielkiego Księstwa w 1619r (po Unii Lubelskiej i przejściu późniejszej Ukrainy do Korony Polskiej).

O sile i wpływach kultury ruskiej w WKL najlepiej świadczy fakt, że językiem urzędowym księstwa w pierwszych wiekach jego istnienia był język starobiałoruski.  W tym języku spisano najważniejsze akty prawne, w tym Statuty Litewskie. Dopiero później język starobiałoruski (zwany też staroruskim) ustąpił miejsca polskiemu, pozostając wciąż najważniejszym wśród mas chłopskich.

Współczesna Białoruś z powodów politycznych odcina się od wspólnej historii Wielkiego Księstwa. Dzieje białoruskie są raczej przedstawiane jako następujące po sobie okupacje litewska i polska, którym kres położyło dopiero wyzwolenie przez Rosjan. Niewykluczone jednak, że kiedyś Białorusini upomną się o należne im miejsce w historii jednego z największych organizmów państwowych średniowiecznej Europy. Wszak jednym z pomysłów na nazwę białoruskiego państwa w latach 50-tych XX wieku była… Wielka Litwa.